Insanlarin, toplumda kabul gören, örf ve âdetlere uygun olan hal, hareket ve ifadelerine edep (çogulu: adap) denir.
Edebin iki türü mevcuttur: Biri batini ve manevi edep digeri bunun bedene ve organlara yansimasi olan görünürdeki zahiri edep.
Aslolan insanin içinde bulunan ve kalp, vicdan, ruh ve zihin temizligi anlamina gelen deruni ve manevi edeptir. Bu anlamdaki edebin en önemli boyutu saglam ve istikrarli bir disiplindir. Yani içindeki düzen ve ahenktir. Bunun distaki tezahürlerine de edep denir. Iç boyutu tam, saglam ve kararli olmayan kisinin distaki edebi sadece bir sekilden, görüntüden ve içi bos bir kuraldan ibaret olur. Içteki disiplin, -hudu’, husu’, samimiyet, saygi- anlamina gelen edebin temeli sahih bir itikat, temiz bir kalp ve akl-i selimdir.
Seriatin icap ettirdigi ve aklin güzel buldugu bütün sözler ve davranislar edep kapsamina girer. (Asim Efendi, cilt 1, s. 134; Tehanevi, cilt 1, s. 60) Burada dinin ve aklin edebin temeli olduguna vurgu yapilir. Bu anlamdan edep ahlaktir. Edep, insan nefsindeki köklü ve güçlü bir meleke olup sahibini ayiplanmaktan ve kinanmaktan korur.
Müritleriyle birlikte kendisini ziyarete gelen Ebu Hafs Haddad’a, Cüneyd, “Müritlerini, sultanlarin askerlerini egittikleri gibi egitmissin.” dedi ve onlardaki disipline isaret etti. “Hayir!” dedi Ebu Hafs, “Onlarin zahirlerinde gördügün güzel edep (disiplin, düzen, saygi) batinlarindaki güzel edebin ifadesidir. (Kuseyri, 561) Beden ve organlar, içteki güzel edebi yansitan aynadir. Korkuya, baskiya, tehdide veya menfaat vaadine dayanan disiplin temelsiz bir disiplindir, çabucak gevser veya bozulur. Edepte aslolan gönüldeki disiplin, baglilik ve samimiyet temelinde olusan saygidir.
Beden ve organlardaki edepten maksat kisinin toplumda kabul gören gelenek ve göreneklere uygun sekilde hareket etmesi ve konusmasidir. Buna adab-i muaseret (görgü kurallari) denir. Bu tür ifadeler ve davranislar daha güzel, daha ince, yerinde ve zamaninda olursa buna da zerafet, nezaket ve kibarlik denir. Zarif, nazik ve kibar insanlar edip kisilerdir.
Fakat zahirdeki edep, gönül bagindan ve samimiyetten yoksun olursa fazla bir sey ifade etmez. Hatta bu tür edep bazen riya ve gösteris seklinde de ortaya çikabilir. Buna kanan insanlar hayal kirikligi yasayabilirler. Bundan dolayi dil, beden ve organlardaki edebin degeri, kalpteki edebin dgeri kadar olur. Insan samimi ve iyi niyetli oldugu ölçüde nezaket ve kibarliginin bir degeri olur. Iyi niyetli ve samimi insanlarin dil ve bdenlerinde görülen edep eksikligi veya hatasi görmezlikten gelinebilir. Samimiyetin bulunmasi halinde kabalik bir kusur sayilmaz.

(Yazinin tamami Ilim ve Irfan dergisi Ekim (2015) sayisinda.)